ऋषि ‘आजाद’
अहिले विशेषतः अभिजातहरु ‘दलित’ शब्दमा आत्म—सम्मान नभएको हुनाले यस शब्दलाई विस्थापित गरेर अरु शब्द राख्नुपर्ने विषयमा सामाजिक सञ्जाल तथा पत्रपत्रिकाका लेखहरुमा निरन्तर विचारहरु प्रक्षेपण गरिरहेका छन् । यसलाई उनीहरुले बडो जोडतोडका साथ भाइरल बनाइरहेका छन् । किन अभिजातहरु ‘दलित’ शब्दको विरुद्धमा देखिन्छन् ? किन दलित अगुवाहरु ‘दलित’ शब्दको पक्षमा देखिन्छन् ? यो गम्भीर विषय हो । किन अभिजातहरुले ‘दलित’शब्दमा सौन्दर्य देख्न सकेका छैनन् ? दलित शब्दमा सौन्दर्य देख्न नसक्नुको मुख्य कारण के होला ? यही विषयमा आज छलफल छोटो चर्चा चलाउँछु ।

हुन त केही सहरिया अभिजातहरुसँग सान्निध्यमा रहेका दलित परिवारका एकाध साथीहरु पनि लहलहैमा दलित शब्द फेर्नुपर्ने धारणा राख्छन् । वास्तवमा उनीहरुले किन त्यसो भनिरहेका छन् भन्नेतिर भन्दा पनि आफू त्यो शब्दबाट अपमानित भइरहेको महशुस गरेका छन््् । उनीहरुमा पनि अभिजात्य संस्कारको संक्रमण भएको कारण दलित शब्दमा सौन्दर्य देख्दैनन् । उनीहरु आर्थिक रुपमा सम्पन्न भएको हुनाले उनीहरुलाई मुक्ति आन्दोलन चाहिएको छैन । उनीहरुलाई पनि अभिजात वर्गको रोग सल्किएको छ । तर पनि लोकतन्त्र हो । उनीहरुलाई यो बोल्ने स्वतन्त्रता छ । यो स्वतन्त्रता प्राप्तिको लागि हामी सबैले लडेकै हो ।

सौन्दर्य देख्नुमा मनोविज्ञानले काम गरेको हुन्छ । वास्तवमा हरेक शब्दमा विम्ब आएको हुन्छ । पानी शब्दमा तरल पदार्थको विम्ब आउँछ । रानी शब्दमा पनि राजाका साथमा ठाँठिएर बसेकी सुन्दरीको विम्ब आउँछ । विद्यालय शब्दमा विद्यार्थी,खेल मैदान, शिक्षक, कक्षकोठा भएको विम्ब आउँछ । सहर शब्दमा घरैघर भएको भएको विम्ब आउँछ । नहर शब्दमा पानी बगिरहेको विम्ब आउँछ । जङ्गल शब्दमा रुखैरुख भएको विम्ब आउँछ ।

त्यसरी नै ‘दलित’ शब्दमा भाँडा बनाइरहेका, सुनको काम गरिरहेका, कपडा सिलाई रहेका, छालाका जुत्ता सिलाइरहेका, हलो जोतिरहेका आदरणीय श्रमिकको दृश्य विम्बहरु आउँछन् । उक्त जातिलाई अभिजात्य समाजले हेला गरेको हुनाले दलित शब्दमा सौन्दर्य देख्न सकेको छैन । खास कारण यही मनोविज्ञान हो । अभिजातहरुले उक्त कामलाई इज्जत नभएको काम ठान्छन् । त्यो काम गर्नेलाई इज्जत नभएको समुदाय ठान्छन् । श्रमलाई हेला गर्ने श्रमिकलाई अपमान गर्ने शोषकीय उत्पीडक मनोविज्ञानले गर्दा दलित शब्दमा सौन्दर्य देखिदैन । उनीहरुको लागि यो कुरुप शब्द जस्तो लाग्छ । यसलाई सौन्दर्य भर्नको लागि उत्पीडनकारी अभिजात्य मनोविज्ञानमा नै परिवर्तन आउनुुपर्छ । मस्तिष्कमा शल्यक्रिया गर्नुपर्छ । समानताको भावना जाग्नु पर्छ । श्रमप्रति माया बस्नु पर्छ । अनि मात्र सौन्दर्य भेटिन्छ । दलित शब्द प्यारो लाग्छ ।

जब जब श्रमलाई सम्मान गर्ने संस्कृति निर्माण हुन्छ, तब दलित शब्दमा पनि सौन्दर्य भरिन्छ । दलित शब्द प्यारो हुन्छ । दलित शब्दलाई विस्थापित गरेर उक्त स्थानमा ‘शिल्पी’ शब्द राखियो भने पनि अभिजातको दिमागमा खेल्ने विम्ब त आखिर उही नै हो । त्यो शब्द राखेर पनि अभियानमा फरक आउँदैन । दलित शब्दलाई विस्थापित गरेर ‘हरिजन’ राखियो भने पनि उनीहरुको दिमागमा खेल्ने विम्ब उही हो । त्यसैले श्रमलाई हेला गर्ने र श्रमिकलाई निच ठान्ने मनोविज्ञानलाई सच्याउन आवश्यक छ । दिमागमै शल्यक्रियाको खाँचो छ । यसबाट मात्र सौन्दर्य आउँछ ।

अभिजातहरु दलितहरुको संगठित आवाज विरुद्ध उनीहरुको सशक्त अभियानलाई निस्तेज पारेर उही पुरानै अधीनताको संरचनामा राख्न चाहन्छन्् । त्यसैले उनीहरुले दलित शब्दलाई विस्थापित गर्न चाहन्छन् । उनीहरुले अभियानलाई दिगभ्रम पार्ने कमजोर पार्ने मनोविज्ञानका साथ दलित शब्दमा परिवर्तन गर्न चाहन्छन् । यसबाट जधौ भन्दै निहरिएर हिंड्नु पर्ने पुरानो प्रचलन र त्यसबाट प्राप्त सैतानी शान जोगाउन सजिलो होस् भन्न चाहन्छन् । त्यसैले पनि यो शब्द हटाउन चाहन्छन् । दलित अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा स्थापित शब्द तत्काललाई फेर्नु हुँदैन ।

दलित शब्द दलित जागरण अभियानको शान हो । यो सिम्बोल र झण्डा हो । यो झण्डा अटल बनेर सदा फहराई रहोस्, जुन बेलासम्म विभेद रहिरहन्छ, त्यो बेलासम्म फहराई रहनु पर्छ । यसलाई हटाउन र बदल्न हुँदैन । दलित शब्द साध्य हैन । यो साध्य प्राप्तिको लागि आवश्यक र सशक्त साधन हो । साधन सधै एउटै र एकै नास नरहन सक्छ । संसारका कैयौ अभियानमा साध्य प्राप्तिका साधनहरु फेरिएका छन् । मुलतः हेर्ने र समाज फेर्ने दृष्टिकोणमा परिवर्तन आउनु पर्छ । हामी रुढ हुनु पर्छ भनेको हैन । तर तत्काल दलित शब्दलाई विस्थापित गरेर विकल्पमा आउने शब्दमा अभिजातहरुले सौन्दर्य पाउँदैनन् । ‘शिल्पी‘ भने पनि ‘हरिजन’ भने पनि उनीहरुमा उत्पीडनकारी मनोविज्ञानमा परिवर्तन नआएसम्म ती शब्दमा सौन्दर्य भरिदैन । त्यसैले उक्त शब्द फेरेर साध्य प्राप्ति हुँदैन । बरु स्थापित शब्दलाई विस्थापित गरेर दलित अभियानलाई दिगभ्रम पार्न र कमजोर बनाउन खोजिएको छ । यो अभियानबाट विभेद विरुद्धको समाज बनाउने साध्य प्राप्त भएपछि यो साधन स्वतः हट्छ ।

अहिले पनि पुरोहितहरु वेदको पुस्तक कोखिलामा राखेर मतवालीले सुन्छन् कि दलितले छुन्छन् कि भन्दै ओंठ लेब््रयाउँदै हिड्छन् । उनीहरु गाउँबाट सहरमा पसेर पनि ब्रम्ह गयो कर्मसँगै भनेजस्तै विभेद गर्न छोडेका छैनन् । विभेद गरेर संस्कृति जोगिन्छ भन्ने मनस्थिति बदलिएको छैन । समाजमा परिवर्तन भएको छैन । आन्दोलन र क्रान्तिको समयमा अलिकता प्रगति भएजस्तो देखिए पनि शान्त समयमा फेरि फर्केर उही हालतमा आउँछ । परिवर्तन संस्थागत हुन्छ । नयाँ नयाँ कानुन पनि बन्छन् तर व्यवहारमा परिवर्तन आउँदैन । अहिले पनि दलित आन्दोलनलाई शून्यमा पु¥याएर शिताङ्ग बनाउन चाहन्छन् । तर अबको दलित आन्दोलन आगो हो । आगोसँग सिङ्गौरी नखेल्दा हुन्छ ।

अभिजात वर्गले पौराणिक कालदेखि नै वर्ण व्यवस्था गरेर दलित समुदायमा माथि विभेदको कर्द चलाउदै आएको हो । समय समयमा शासकहरुले पनि उक्त वर्ण व्यवस्थालाई वैधानिकता दिएका थिए । अहिले पनि केही पुरोहितहरुले हाम्रा धार्मिक ग्रन्थहरुमा विभेद छैन भन्दै निर्धक्कसँग औला ठड्याएर आँखा नचाउँदै कुरा गर्छन् । आफूहरु आफ्नो धर्म समतामूलक भएको दाबी गर्छन् । तर व्यवहारमा भएको विभेदलाई स्वीकार गर्दैनन् । उनीहरुमा परिवर्तनका आभास देखिदैन । बरु बडो कलात्मक तरिकाले विभेदलाई कायम राख्न माथापच्ची गरिरहेका छन् । यसले गर्दा अपमान खप्न नसकेर सिङ्गो दलित समुदाय कि त नास्तिक बनेको छ कि त बौद्धमार्ग अपनाउने सुरसारमा छ कि त क्रिश्चिनीकरणको दिशातिर लहसिएको छ । तर विडम्बना ! त्यही क्रिश्चिनीकरणको माहोलमा नेतृत्व गर्न भने अभिजात वर्ग नै पुगेको देखिन्छ । त्यसले अभिजात वर्ग कि त दबाएर अधीनमा राख्छ, हैन भने जसरी पनि नेतृत्व गर्न पुुग्छ । हामीले विगत हजारौ वर्षदेखि आर्य सँस्कृतिको कित्ताबाट बाहिर राखेर उपेक्षा निन्दा र विभेद गरिरहेको अवस्था हो ।

दलितलाई नामकरण, अन्न प्राशन,उपनयन, विवाह, श्राद्ध, काजक्रिया आदि कार्य सम्पादन ब्राह्मणहरुबाट भएन । दलित समुदायबाटै हाम्रा धार्मिक साँस्कृतिक ग्रन्थ अनुसारका पठनपाठनमा सरिक बनाएर ब्राह्मण तयार गर्न दिइएन । मठ मन्दिर बनाउन धार्मिक ग्रन्थहरु घरमै राखेर पढ्न दिइएन । दलितहरुलाई काम चलाउ संस्कार विधि दिइयो । आचार संहिताहरुमा कडाइ गरिएन बरु छुत अछुत भनेरै पन्पछे गरियो । आम रुपमा जनजातिहरुलाई मतवाली भन्दै अनेक कामहरुमा छुट दिइयो । यसबाट एउटा ठूलो समुदाय आर्य संस्कृतिको कित्ताबाट बाहिर पा¥यो । यसले समाजमा उत्पीडक र उत्पीडित बनायो । साँस्कृतिक मूल प्रवाहीकरण हुन सकेन ।

ब्राह्मणहरु तागाधारी भए । उनीहरुले आफू र आफ्नो वर्णलाई सदाचारी बनाउन प्रयास गरे । उनीहरुले रक्सी खाने चिज हैन, खुवाउने चिज हो भन्दै सिङ्गो समुदायको मस्तिष्कलाई नै डेमेज बनाएर दास बनाउने क्रियाकलापतिर लागे । हुन त अहिले त्यो अवस्था छैन । ब्राह्मणहरु पनि सोमरसका लोभी हुँदैछन् । उनीहरु पनि होटल रेस्टुरेन्टहरुमा बाक्लै देखिन थालेका छन् । उनीहरुले सदाचार कायम गरेका छैनन् तर विगतले बनाएको सामाजिक संरचनालाई यहाँ ख्याल गर्न खोजिएको मात्र हो । अहिले पनि विगतकै सामाजिक संरचनाले काम गरिरहेको छ ।

यसरी राज्य र अभिजात वर्गले सुनुयोजित रुपमा पछाडि पार्दा अभिजातहरु धनी हुँदै जाने र उनीहरु विपन्न हुँदै जाने उपक्रम चल्दै गयो । अहिले दलित समुदाय २० प्रतिशत धनी छ भने अभिजातहरु ९० प्रतिशत धनी छन् । यस्तो गहिरो र फराकिलो खाल्डोलाई समाप्त पारेर समान तहमा ल्याउनको लागि दलित समुदायलाई राजनीतिक क्षेत्रमा समावेशीकरण, प्रशासनिक क्षेत्रमा आरक्षण, आर्थिक क्षेत्रमा सशक्तिकरण, साँस्कृतिक क्षेत्रमा सुसंस्कृत, सामाजिक क्षेत्रमा प्रतिष्ठित बनाउन आवश्यक छ । यसैको लागि नयाँ संविधान बनेको हो । नयाँ संविधानमा दलितको पहुँच छ तर दलित प्रतिनिधिहरुलाई अभिजात वर्गबाट कुनै न कुनै रुपमा अठ्याइएको छ ।

तर अभिजातहरुले दलित समुदायलाई समानताको तहमा ल्याउनको लागि अपनाइएका रणनीतिहरुमध्ये समावेशीकरण र आरक्षणमाथि नै विरोधको हतौडा चलाई रहेका छन् । उनीहरुले यी दुबै कुरा हटाउनको लागि अभिव्यक्ति खर्च गरिरहेका छन् । तर पनि उनीहरुको नैतिक तागत छैन । उनीहरुले हाल अशक्त अवस्थामा रहेको दलित समुदायलाई प्रतिस्पर्धामा आउन चुनौती दिइरहेका छन् । त्यसो त अहिले दलित समुदायका अगाडि प्रतिस्पर्धामा आउन सक्ने संख्या नभएको हैन । त्यो संख्या कम छ । तर आरक्षण र निःशुल्क शिक्षाको माध्यमबाट थुप्रो जनशक्ति उघ्रेर सतहमा आएको छ । अझै दश वर्षमा समान तहमा आउन सक्छन् । यसलाई सकारात्मक विभेदको माध्यमबाट पनि सशक्त बनाएर अघि ल्याउन सकिन्छ ।

अहिले पनि अभिजातहरुले तल र माथि शब्दको कर्द चलाउँछन् । अभिजातहरु जन्मजात माथि र दलित समुदाय जन्मजात तलका हुन् भन्ने मनोविज्ञान हुर्केको छ । यो भर्टिकल मनोविज्ञान हो । यस्तो मनोविज्ञानलाई लोकतान्त्रिक प्रणालीले आफै सच्याउँदै जान्छ । लोकतन्त्रले विभेद विरुद्ध लड्नको लागि स्वतन्त्रता दिन्छ । त्यसैले लोकतन्त्रलाई संस्थागत गर्नु र त्यही अनुसारको जनशैली अपनाउनु आवश्यक छ । अब तलमाथि शब्द बोल्न पनि पाइँदैन । समाजमा तलमाथि संस्कृति छ । राजनीतिक नेताहरुले ज्यादै तलमाथि शब्द प्रयोग गर्छन् । कर्मचारीहरुमा पनि यो समस्या छ । यसबाट ठूलो विभेद आएको छ । कार्यालयहरुमा कार्यालय सहयोगीहरुलाई तलमाथिको विभेदको चापमा पारेर अपमान गरिरहेका छन् । यो अभियानमा हामीहरुले तलमाथि हैन समानतामा आधारित संस्कृति निर्माण गर्न चाहन्छौं । राजनीतिमा भन्नै परे पनि स्थानीय, प्रादेशिक र केन्द्रीय शब्द प्रयोग गर्न सकिन्छ । तलका कार्यकर्ता माथिका नेता भन्न हुँदैन ।

अहिले रुकुम घटनाले मुलुकका हरेक असल नागरिकहरुको आँसु सुकेको छैन । मुलुकका होनाहार सत्र अठार वर्षका आधा दर्जन युवाहरुलाई विभेदकै कारण ढुङ्गामूढाले हत्या गरेर भेरी नदीमा सदाका लागि फ्याकिएको छ । यस्ता जघन्य प्रकृतिका घटनाहरु अरु पनि छन् । जे होस् यी सबै घटनाहरुलाई अभियानको एउटै डालोमा राखेर अपराधीहरुलाई सशक्त कारवाही हुनु पर्छ । विभेदको कारण ज्यान गुमाएका आदरणीय ६ जना (एक जना फेला पार्न बाँकी) सहिदहरुलाई सम्झदै हामी सबै दलित आन्दोलनलाई मानवतावादी आन्दोलनको रुपमा अघि लैजान सबै मानवतावादीहरु एकजुट हुनै पर्छ । ती ५ जना मृतकहरुलाई सहिदको रुपमा सम्मान गर्नुपर्छ । उनीहरु सामुदायिक सहिद हुन् । अनि यो अभियानलाई दिगभ्रम पार्न खोज्नेहरुसँग सतर्क हुनु पर्छ । यस काममा ब्राह्मणवाद जस्ता चर्का शब्द राख्न हुँदैन । तर उत्पीडत दलित हुँदा उत्पीडक को हो त भनेर किटान गर्नु पर्दा सम्बोधनको लागि ‘अभिजात’ शब्द राखिएको हो ।

रुकुममा दलित समुदायको ठूलो जनसंख्या छ । विगत जनयुद्धमा रुकुमका पाँचसय जति दलितहरुले क्रान्तिमा सहादत गरेका थिए । उनीहरुको विभेद विरुद्धको क्रान्तिको माध्यमबाट सभ्य समाज बनाउँला भन्ने चाहना राखेका थिए । तर अभिजात वर्गले उनीहरुका सुन्दर सपनाहरुलाई भेरी नदीमा धकेलेर चकनाचुर पारिदियो । उनीहरुका अधुरा सपनाहरुलाई अहिलेको पिंढीले पूरा गर्न सकेनौ भने समाज फेरि पुरानै अवस्थामा फर्किन सक्छ । अहिले युवा अवस्थामा क्रान्तिको बिगुल फुक्ने नेताहरु आज आखिर पुरोहित बनेर श्रीकृष्ण रहेछ एक भन्दै पुरानो उत्पीडन तथा विभेदको कित्तामा जान थालेका छन् ।

पुरोहित भनेको पुरको हित गर्ने हो । पुर भनेको सहर हो । सहरमा बस्नेहरुलाई तार्नु पुरोहितको कर्तव्य हो । तर सहरमा अभिजात मात्र छैनन्, दलित समुदाय पनि छन् । अभिजातहरु दलितहरुको संस्कार कर्ममा जान सकेका छैनन् । हुन त उनीहरु धर्मको कित्तामा रहेर त केही थिएन । तर परम्परागत सनातनी धर्म संस्कृतिको नाममा पैसा कमाउने ध्येयले स्वाङ् पारिरहेका छन् । उनीहरुमा पलायित मनोविज्ञान देखिन थालेको छ । उनीहरुले यो जीवनमा पाप गरिरहेका छन् । उनीहरुले पापबाट मुक्त हुने हो भने ५ जना दलित कन्याहरुलाई टिका लगाई दिएर यही जीवनमा प्रायचित्त गर्नुपर्छ र दलितलाई संस्कारमा बिना शर्त सम्मानपूर्वक सहभागी बनाउनु पर्छ । नत्र अभिजात वर्ग नरक जान्छ ।

आज अभिजातहरु त्यही रुकुमको घटनालाई अन्य दिशातिर मोड्न थालेका छन् । रुकुममै पे्रम प्रणयको विषयलाई लिएर दलित युवा नवराज बिकलाई त्यहीकै अभिजात वर्गले निर्घात कुटेर भेरी नदीमा मिल्क्याई दिएको छ । उनका साथमा ५ जना होनाहार युवाहरुले ज्यान गुमाएका छन् । एकजना अझै बेपत्ता भएका छन् । यो जघन्य अपराध हो । यो विभेदबाटै आएको अपराध हो । यो जातीय सोंच हो । यसलाई अन्य दिशातिर धकेलेर समस्याको सही निदान हुन सक्दैन । अभिजात्य स्वभाव भएर होला यति ठूलो सबालमा पनि पूर्व प्रधानमन्त्रीहरु, पार्टी अध्यक्षहरुले समवेदनासम्म दिएनन् । उनीहरुलाई जनैले अल्झाएर उछार दिएन । केही जिम्मेवार दलित सभासदहरु पनि बेखबरजस्ता देखिए ।

त्यसैले दलित समुदायमा आज फेरि चुनौती थपिएको छ । आज पनि आन्दोलनमा पूर्ण विराम लागेको छैन । यो निरन्तर चलिरहेको छ । यो अनन्तसम्म चलिरहन्छ । यो विषयलाई विभिन्न दलित संघ संस्थाहरु मात्र हैन, संयुक्त राष्ट्र संघले पनि छानबिनको माग गरेको छ । प्रशासन र प्रहरीलेले यस विषयलाई गम्भीरताका साथ काम गरेको सुनिदैछ देखिदैछ । अदालतले पनि उनीहरुको पक्षमा फैसला दिने अवस्था देखिदैन । दलित समुदायले जित्छ । यो निश्चित छ । अब दलित आन्दोलनहरुलाई सबै रुपमा मूलधारमा ल्याउनु पर्छ । यो हामी सबैको साझा कर्तव्य हो ।